top of page
  • Facebook Clean Grey

Archive/ԱՐԽԻՎ

SEARCH BY TAGS/հիմնաբառ

Noch keine Tags.

Ուզուն-Դարա, Լրացումներ «Լուսանցքի» համար:

Լրացումներ «Լուսանցքի» համար:

Ուզուն-Դարա

Հայկական ծիսական պարը կրում է Հայ ժողովրդի արեւապաշտական գաղափարա խոսական ոգին: Պարը դառնում է միջոց, դառնում է լեզու եւ խոսք, որի միջոցով ազգի սերունդին է փոխանցվում հիմնական գաղափարը, իմաստութունը: Ծիսական պարերի միջոցով կապ է ստեղծվումհայոց արեւապաշտական գաղափարախոսական խորհրդանիշների եւ նրանց կրողի միջեւ:

Ուզուն Դարա պարը հայ ժողովրդական ծիսական պարերից է, որի պարային երաժշտու թյունը վերականգնել է Ալ. Սպենդիարյանը: Պարի կատարման շարժումների առանձնա հատկությունները, արտահայտած գաղափարը, պարի պատմությունը տանում ենհայոցմշակույթինախաքրիստոնեական ժամանակաշրջան: Ժամանակակից ավանդապա տումներում նշվում է, որ Ուզուն-Դարա պարը պահպանվել է Զանգեզուրի լեռնաշխարհ ում: Ամենայն հավանականությամբ, պարի պահպանման վայրը կարող է լինել Սյունյաց լեռնաշխարհը: Ըստ վիպասան Մուրացանի «Խորհրդաւոր միանձնուհի» վիպակի՝Ուզուն-Դարա՝ երկայն ձոր լեռնաշղթան պատկերվում է որպես մի երկայնաձիգ լեռնա շղթա, որը երբեմն ուղղաձիգ է, երբեմն՝աջ եւ ձախ խոտորված:

Հրաչյա Աճառյանի Արմատական Բառարանում եւ Նոր Հայկազյան Բառարանում

Ուզուն եւ դարա բառերը մեկնաբանվում ենայսպես.

ուզել -ռամկական բառ- յուզել- խնդրել, կամիլ, ուզելով,

ուզ- հարսի ու փեսայի գլխին դրւած պսակ,

զուզ-հաստատ կամ նախապարգեւ,

դարա՝

դար- գահ, բարձրավանդակ, քարանձավ, զառիթափ,

-դար- ամենայն թիւ կամ դար,

-դարան- ծածուկ տեղ,

-դարան նստեր-ի դարան մտեալ, որ ատիցէ զընկեր յիւր եւ դարան գործիցէ նմա,

-եղիցի գան ի օձ դարանակալ ի ճանապարհի,

-նստի դարանեալ ի մեծամեծս դեւն ի ներքս մտեալ դարանէր, այլ որ ինչ նմա դարանալեալն էր ուր հին վիշապն դարանելոցն էր,

-ի հարազատ եւ յընտանի գեղեցկութե զրկեալք զօտարուսին դարանացուցանեն:

«Ուզունդարա» պարի էպիկական բովանդակությանը համապատասխանում է պարան վան հետեւյալ մեկնաբանումը՝ուզուն-պսակ, դարա՝ ծածուկ,դարանյալ իմաստը, այսինքն՝ պսակ եւ դարան, կամ դարանյալ պսակ, պսակի դարանյալմիտք:

Հայոց Տիեզերական արեւապաշտական գաղափարախոսության մեջ արեւապաշտա կան գաղափարներից մեկը համարվում է օձը կամ վիշապը: Պարադիցում Էնկի/Հայա Աստծո «գաղտնիքի տիրակալ» կոչումը ստացավՆաղաշ անունով օձը՝ Հայոձը(ց): Պարադիցում հաջորդ օձի անունը Բուզուր է. «Նա, ով գիտի գաղտնիքի իմաստը», որը վերագրվում է սեմական ճյուղին:

Հայ ժողովրդական բանահյուսության մեջ օձը չորս ծուծ ունի գլխի մեջ՝ երկուսը մահացու, երկուսը՝ կենսատու հատկություններով,մասնագիտական գրականության տվյալներով՝օձի գլխուղեղը նույնպեսքառամաս է՝առջեւի ուղեղ, միջին ուղեղ, ուղեղիկ, երկայնաձիգ ուղեղ: Բնականաբար, օձի դրական եւ կենսատու՝ իմաստուն եւ բուժիչ հատկանիշները վերագրվում են հայոց տիեզերական խորհրդանիշը կրող Նաղաշ Հայ Օձին, որի հատկանիշները կրում է հայ մարդը, իսկ մահացու թունավոր՝ նենգ եւ դավա դիր օձի տեսակը վերագրվել է այն ազգերին, որոնց հետ ունեցել ենք հակադրություն, եւ նրանք համարվել են Շահմար Օձ տեսակ:

Շահմար օձ են անվանելմարերին, արամյանմեդացիներին: Հայ ժողովրդի ընկալումնե րում Շահմար Օձերը եւ Վիշապները միշտ կրել են Հայ մարդու, հայ աստուածների հսկո ղությունը եւ խոնարհվել ու ենթարկվել են նրանց:

Հայ ժողովրդական բանահյուսության մեջ օձի իմաստություն, օձի հնարամտություն, օձ պարացնող արտահայտությունները հիմնականում վերագրվում են հայ կնոջը, ով հայ տղամարդուն հավասար պայքարել է հայրենիքի եւ ընտանիքի համար եւ իր խելամիտ, իմաստուն արարքով նեցուկ է կանգնել նրան, կանխել էվերահաս վտանգը: Հիշենք թեկուզ, ըստ գործող անձանց, հայկական ավանդության փաստերը.

Հայոց «Սասնա Ծռեր» էպոսի Ծովինար Թագուհին, ապրելով Մըսրում, խալիֆին չի տրվում, խաբում, ուղղակի «պարացնում է», մինչեւ Սանասարի եւ Բաղդասարի հասուն տղամարդ դառնալը եւ գերությունից ազատվելը:

<Սասնա ծռեր> էպոսի մեջ Սիպտակ Դեւը փախցրել է Արմաղանին եւ յոթ տարի Արմա ղանը ապրել է Սիպտակ Դեւիկողքին, դեւին խաբել, խորամանկորեն համոզել, պարե ցրել, սակայն նրան չի տրվել, մինչեւ Մհերը կռվում հաղթել է Դեւին եւ ազատել Արմաղանին:

Այդպես է վարվումխորագետ, իմաստուն, քաջ Տիգրանուհին՝«Տիգրան եւ Աժդահակ» առասպելում: Նաչի տրվումԱժդահակին եւ նրա համար երեխաներ չի ծնում, խաբելով վիշապին, միաժամանակ գաղտնի նամակ է ուղարկում եղբորը՝ Տիգրանին, որով հայտ նում է Աժդահակի նենգմտադրությանմասին: Տիգրանը սպանում է Աժդահակին՝ մեդա կան Աժին, այսինքն՝ Օձ, Դահակա ստորերկրյավիշապին եւ ազատումէՏիգրանուհուն:

Հայ ժողովրդական բանահյուսության մեջ օձի գաղափարի, խորհրդի հետ կապված պահպանվել են առած-ասացվածքներ, ասույթներ, բառեր. Արեւի երթուղու ըմբռնումը՝մերթ սարերի հետեւը, մերթ ջրերի մեջ ընկղմվելը, առկա է «Օձեմանուկ, «Օց-Մանուկ» բառակապակցության մէջ, մի շարք բառեր՝ մօլօրակ, երկնօլօրտ, հայօց, պարանօց,թեւնօց եւ այլն:

«Օձի լեզու ունենալ» նշանակում է սուր, նենգ, թվացյալ քաղցր խոսք ունենալ:

«Լեզուն օձը բնեն կհանի»՝ խոսքով այնպես կհամոզի, որ օձին կխաբի:

«Օձ պարացնող»՝ մարդ, որ դիմացի օձանման կամ դժվար ենթարկվող մարդուն կարողանում է տարբեր հմտություններով, հնարքներով, իմաստուն քայլերով, խոսքով համոզել, խորամանկորեն ենթարկեցնել: Հայ ժողովրդական մտածողության մեջ «Օձ պարացնող» համարվում է այն կինը, որը կարողանում է հմտորեն համոզել, խաբելով շրջանցել դժվարությունները եւ վերջանականապես դուրս գալ փակուղուց:

Ուզուն Դարա պարը այն բացառիկեւ յուրահատուկ ծիսական պարերից մեկնէ, որտեղ գլխավորկատարողը միայնակ կինն է: Ով մարմնավորումէ իմաստուն օձի կերպարը եւ խորաթափանց ու դարանյալ լեզվով խոսում: Պարի ամենամեծ գաղտնիքը պարի հմայիլ ային շարժումների համադրություններն են, որոնք պարունակում են հայկական տիեզե րաբանական պատկերացումների մի ամբողջական պահեստարան:

Ուզուն Դարա պարի մէջ պարողի թեւերի օձանման, ոլօր-մօլօր, հեզաճկուն յուրաքան չյուր շարժում իմաստալից է, այն մերթ հետեւում է, մերթ օձի նման գլուխն է բարձրաց նում, ուղիղ կանգնում պատրաստ հարձակման, երբ վտանգն է մեծանում, մերթ փաթաթ վում են իրար ձեռքերը, ասես դարանակալ գաղտնիքներ հյուսում: Թեւերը հեզաճկուն, օձագալար, պարույրաձեւշարժվում դեպի վերեւ, դեպի գագաթ, իսկ այնտեղից էլ՝պտույտներքեւ ու նորից դեպի վերեւ:

Պարող Հերոսուհու ոգու հուզական պոռթկումը ապրում է հոգու խորքում: Հերոսուհին ներկայացնում է արտաքինից խոնարհաբար թաքցրած անհանգստություն, թեթեւ ժպիտի ներքո թաքցրած դառնություն, ոգին անընդհատ այրող կարոտ, վրեժխնդիր լինելու զգացում, ընդվզում, պայքար, ելք փնտրելու մտադրություն, մտավախություն, միաժամանակ՝համարձակ որոշումների պայծառ միտք, կանացի մի ներքին զորեղ ուժ՝ խորագետ ու իմաստուն, որը լի է հաղթական հոյսով, որին անհնար է հաղթելը, ահա այսպիսին է այն կինը, ով պարում է Ուզուն դարա պարը:

Ուզուն դարա պարը արտահայտում է հայ առասպելական խորագետ կնոջ կերպարը:Որպես բարձրագույն էություն, ազնվական կինըմեծ հավակնություն ունի իր խելամտությամբ նվաճելու Արիքի արեւապաշտական աշխարհի բարձրագույն խորհուրդը եւ այն պետք է բերի հաղթանակ իր երկրին, եղբորը, ամուսնուն: Նա իր հեզաճկուն պարով մերթ դառնում է Արեւ-Արծվի թեւեր՝ զորեղ, անհաղթ Արեւին հասնող, մերթ աղավնի՝ ձիթենու ճյուղով, մերթ գալարվող օձ՝ մտամոլոր ու շիփ-շիտակ, մեկ կծիկ դարձած օձ, գլուխը կծիկից հանած՝ դարանված որսին սպասող, մերթ փահլեւան հրեղեն ձիով, մերթ արեւաբաշ առյուծ գուրգուրող, արիքի արեւապաշտա կան գաղափարակիր կինը իր շարժուձեւը դարձնում էբարձրագույն խորհրդանիշ:

«Ուզունդարա» պարը տարածված է Արցախում: Հայկական հարսանեկան, հնագույն մենապար է: Որպես Ծեսի մաս՝կատարել են հարսնացուները եւ հարսները, նորահար սին պարի մեջ հրավիրելու արարարողություն ժամանակ: Պարը հետագայում կատարվել է նաեւ խնջույքների եւ տոնախմբությունների ժամանակ: Պարաձեւը կազմված է ոտ փոխելու, օձաձեւ եւ երկուս գնալ, երկուս դառնալու թեթեւ թռիչքներով քայլերից, որոնք միացվում են կատարողի ընտրությամբ: Շարժումները դանդաղ են, հանդիսավոր, գեղեցիկ եւ շրջանաձեւ պտույտներով եւ խիստ կանացի, որոնք ընդգծում են կատարողի մարմնի ու շարժուձեւի գեղեցկությունը: Պարեղանակը մեկն է՝ չափը6/8:

«Հայկական համառոտ հանրագիտարան» Հ. Այվազյան,2003 էջ 791:

Կարինե Հայրապետյան

Գիտությունների Համահայկական Միջազգային Ակադեմիա

27.06.2017թ


bottom of page